Ngành công nghiệp cơ khí cần bàn tay hỗ trợ. Ảnh: Hà Phương.

Cơ chế có

Quyết định 186/2002/QĐ-TTg về Chiến lược phát triển ngành cơ khí Việt Nam đến năm 2010, tầm nhìn tới 2020; Kết luận 25-KL/TW của Bộ Chính trị về chiến lược phát triển ngành cơ khí Việt Nam tạo động lực mạnh mẽ cho toàn ngành cơ khí. Nhiều DN nhận định rằng, giai đoạn 2002-2007 là giai đoạn cao trào của ngành cơ khí khi Chính phủ có những cơ chế đặc thù cho ngành công nghiệp “xương sống” này. Điều đó đã tạo “lực hấp dẫn” thu hút nhiều dự án đầu tư vào ngành cơ khí như lắp ráp ô tô, đóng tàu, máy xây dựng, đầu tư của DN FDI và DN dân doanh. Đặc biệt lực lượng cơ khí quốc phòng đầu tư chiều sâu đổi mới thiết bị công nghệ cao sản xuất nhiều mặt hàng cung cấp trong nước và XK có uy tín trên thị trường ngoài nhiệm vụ sản xuất phục vụ quốc phòng bảo vệ Tổ quốc.

Không dừng ở đó, với quyết tâm phát triển ngành cơ khí trong nước, Chính phủ tiếp tục ban hành nhiều chính sách khác như Quyết định 10/2009/QĐ-TTg, Chỉ thị 494/CT-TTg về việc sử dụng vật tư, hàng hóa sản xuất trong nước trong công tác đấu thầu các dự án đầu tư sử dụng vốn nhà nước, Quyết định 1791/2012/QĐ-TTg phê duyệt cơ chế thực hiện thí điểm thiết kế, chế tạo trong nước thiết bị các nhà máy nhiệt điện trong giai đoạn 2012-2025. Những quyết sách này, theo Hiệp hội Cơ khí Việt Nam (VAMI), là thiết thực và kịp thời hỗ trợ các DN cơ khí, nâng cao năng lực sản xuất, tạo khả năng cạnh tranh thuận lợi cho các DN cơ khí mạnh dạn đầu tư phát triển.

Cho đến nay, nhiều sản phẩm cơ khí như thiết bị đồng bộ, đóng tàu, lắp ráp ô tô, máy nông nghiệp, thiết bị điện, máy xây dựng, phụ tùng cơ khí đã có thương hiệu trên thị trường trong nước và quốc tế. Con số thống kê của VAMI cho thấy, doanh thu về sản phẩm cơ khí tăng đều trên 20% trong khoảng 10 năm. Những sản phẩm cơ khí có hàm lượng công nghệ cao cũng đã xuất hiện như thiết kế chế tạo thủy công, thiết kế chế tạo thiết bị nhà máy xi măng, thiết kế chế tạo giàn khoan dầu khí tự nâng 90m và bước đầu thiết kế chế tạo thiết bị nhà máy nhiệt điện chạy than.

Xuất phát điểm thấp

Dù đã có thành công bước đầu nhưng theo đánh giá của giới chuyên gia, ngành cơ khí Việt Nam có xuất phát điểm thấp, đi sau sự phát triển của công nghiệp cơ khí thế giới hàng vài thế kỉ. Trong khi đó từ năm 2007 trở lại đây, khi tham gia WTO, chúng ta mất đi những cơ chế ưu đãi cần thiết như trợ giá, cấp vốn và đơn hàng chỉ định thầu, đem đến nhiều bất lợi cho ngành sản xuất cơ khí, xây lắp.

Ông Đào Phan Long, Phó Chủ tịch kiêm Tổng thư kí VAMI nhìn nhận, sau 15 năm, do nhiều nguyên nhân chủ quan và khách quan, đầu tư dành cho cơ khí phát triển chưa tương xứng đối với các ngành sản xuất khác, quản lí nhà nước đối với ngành cơ khí không thích hợp, dẫn đến ngành sản xuất cơ khí- luyện kim bộc lộ những hạn chế và yếu kém so với khu vực, năng lực cạnh tranh và hội nhập còn yếu. Hơn nữa, quá trình sản xuất cơ khí của Việt Nam hầu như chưa thực hiện được nguyên tắc cơ bản “chuyên môn hóa sâu và hợp tác hóa rộng trong quá trình tổ chức sản xuất” để mang lại hiệu quả cao. “Đây là hậu quả của sự ‘cát cứ, chia tách’ giữa cơ khí quốc doanh, cơ khí dân doanh, cơ khí Trung ương, cơ khí địa phương, cơ khí ngành, cơ khí FDI”, ông Long nói.

Trên thực tế, thị phần cơ khí được các tập đoàn tài chính và công nghiệp thế giới chia nhau nắm giữ, cánh cửa hẹp cho sản phẩm cơ khí cũng giống như các ngành khác phải chịu cảnh thầu phụ, gia công làm thuê. Sản phẩm cơ khí của chúng ta sản xuất ra vẫn là sản phẩm có hàm lượng công nghệ chưa cao, giá trị gia tăng còn thấp. Đáng chú ý, vẫn còn tồn tại việc DN cơ khí lo việc làm và nuôi sống công nhân còn tích lũy cho DN chưa được bao nhiêu. Do đó, vị Phó Chủ tịch VAMI đánh giá, sản xuất cơ khí Việt Nam hiện tại chỉ dừng ở mức làm gia công, chưa đủ sức “tự chế tạo ra một số sản phẩm” có sức cạnh tranh quốc tế và đang bị thua ngay trên sân nhà dẫn đến hàng năm Việt Nam đã nhập siêu nhiều tỉ USD trang thiết bị, vật tư cho các ngành công nghiệp và cho bản thân ngành chế tạo cơ khí.

Ông Nguyễn Chỉ Sáng, Viện trưởng Viện Nghiên cứu cơ khí thì cho rằng, Đảng và Nhà nước cũng đã có nhiều cơ chế, chính sách để phát triển nhưng việc quán triệt, thực hiện có nghiêm không thì còn nhiều vấn đề. Độ kiên định của chính sách, từ cơ quan làm chính sách đến người thực thi không được tốt nên chúng ta không đạt được như mong muốn. Thêm vào đó, với sự hạn chế của công nghệ sản xuất, tính liên kết giữa các DN, chất lượng nguồn nhân lực… cho nên khi nhìn lại, chúng ta vẫn chưa có được một ngành cơ khí chế tạo, sản xuất các thiết bị, linh kiện phụ trợ phát triển hoàn chỉnh.

Hướng đi nào cho tương lai?

Với xuất phát điểm còn thấp, theo ông Sáng, yếu tố tạo nên thành công đầu tiên là việc mình có làm chủ thị trường hay không. Vị này phân tích, thị trường cho ngành cơ khí hiện nay rất nhiều nhưng quan trọng là chúng ta định nhắm đến thị trường nào. Bên cạnh đó, cần phân tích xem thị trường trong nước bây giờ là gì, lĩnh vực nào có dung lượng lớn để tập trung vào. Đơn cử như Tập đoàn Viễn thông Quân đội Viettel, đã phân tích khách hàng để đưa ra gói khách hàng và sản lượng của họ với doanh thu đạt khoảng 5 tỉ USD. Hay như thị trường thép hiện cũng rất lớn, các nhà sản xuất châu Âu, Mỹ cũng không cạnh tranh được với các nhà sản xuất thép Trung Quốc. Nhưng Tập đoàn Hòa Phát, Tập đoàn Hoa Sen vẫn làm tốt bởi họ đã phân tích thị trường tốt, đồng thời có chính sách tốt để phát triển công nghiệp thép.

Còn theo đánh giá của VAMI, hiện nay, khi thế giới đang tiến đến kỉ nguyên công nghiệp 4.0 nhưng trình độ sản xuất của ngành cơ khí Việt Nam mới đang ở giai đoạn đầu do thiếu hụt công nghệ mới, thông tin kĩ năng và cơ sở hạ tầng. Tuy nhiên, điều này không có nghĩa là cơ khí Việt Nam không bắt kịp được xu thế này, nếu khắc phục được các hạn chế như tăng cường đẩy mạnh hợp tác sản xuất giữa DN cơ khí trong nước, tránh đầu tư trùng lặp để chống lãng phí…

Hiệp hội này đưa ra dẫn chứng, Tổng công ty Máy động lực và Máy nông nghiệp (VEAM) dự kiến đầu tư trong giai đoạn 2016-2020 gần 6.000 tỉ đồng nhằm đổi mới công nghệ và nâng cao năng lực sản xuất, trong đó tập trung vào mục tiêu XK, tiến đến doanh thu XK bằng doanh thu trong nước sau 5-10 năm. Hoặc như Công ty CP Ô tô Trường Hải dự kiến xây dựng khu công nghiệp ô tô Chu Lai Trường Hải đi vào hoạt động năm 2018 bằng các nhà máy đầu tư công nghệ hàn laser, công nghệ phun sơn phủ tiên tiến, đồng thời với kế hoạch kết nối các DN sản xuất linh kiện trong nước tăng tỉ lệ nội địa hóa, phát triển Chu Lai trở thành trung tâm cơ khí đa dạng miền Trung.

Tất nhiên, muốn phát triển được ngành cơ khí, nhiều chuyên gia đồng tình với quan điểm, không chỉ mình nỗ lực của DN là đủ mà cần có “bàn tay” của Nhà nước trong việc tạo thị trường, tạo đầu ra cho sản phẩm. “Hiện nay chúng ta hội nhập sâu rộng và đang “ngại” bảo hộ. Nhưng ở Mỹ, họ muốn bảo vệ thị trường họ cũng phải bảo hộ. Khi bảo hộ được thị trường lớn thì lợi ích chúng ta được rất nhiều, ngoài chuyện các nhà tổng thầu có lãi ra thì các DN cơ khí, phụ trợ trong nước sẽ có cơ hội cung cấp hàng hóa”, ông Sáng nêu ý kiến. Bởi lẽ, nếu các tổng thầu là DN nước ngoài thì các thiết bị phụ trợ của Việt Nam khó có thể đưa vào dây chuyền được. Thông thường, DN nước ngoài thường yêu cầu DN phải có năng lực, có quá trình làm các dự án, có kiểm định... nhưng DN Việt “đã làm đâu mà có”. Vì thế, phải làm từ những dự án nhỏ sau đó DN Việt mới có thể tiếp cận được các dự án quy mô lớn hơn của nhà thầu nước ngoài.